Op zaterdag 15 november vindt het negentiende Zenobiacongres plaats. Taalhuis Amsterdam is al lange tijd trotse partner van Stichting Zenobia, een organisatie die beoogt de historische en moderne verbindingen tussen oost en west te belichten door middel van congressen, lezingen en publicaties. Het aanstaande congres heeft als thema ‘de Zwarte Zee’, maar ondanks haar naam ziet de Zwarte Zee er net zo blauw uit als het water dat we aan de Hollandse kust aantreffen. Waarom wordt ze dan zo genoemd, in het Nederlands en in veel andere talen? Dat licht Stichting Zenobia in dit gastblog toe.

De Zwarte Zee was niet altijd de Zwarte Zee. In de Oudheid en Middeleeuwen werd de zee in West-Europa pontus euxinus genoemd. Dit komt van het Oudgriekse Πόντος Εὔξεινος, wat ‘gastvrije zee’ betekent. In Arabische teksten uit de vroege middeleeuwen vinden we ook wel de naam بنطس (bunṭus) terug, een term die ontleend is aan het Griekse Πόντος, dat de Byzantijnen gebruikten om de zee aan te duiden. Op de Hereford Mappamundi, een Engelse wereldkaart uit ca. 1300, vinden we naast de naam euxinus mare ook de naam cimerisum mare, dat zoveel betekent als ‘Zee van de Cimmeriërs’. De Cimmeriërs waren een nomadisch volk uit de Oudheid dat ten noordoosten van de Zwarte Zee leefde en cultureel verwant was aan de Skythen. Tegen de tijd dat de Hereford Mappamundi werd gemaakt bestond dit volk al eeuwen niet meer, maar hun naam bleef verbonden aan de zee, en specifiek aan de straat van Kertsj, die ook wel de Cimmerische Bosporus werd genoemd. In de periode waarin de Hereford Mappamundi gemaakt wordt duikt ook de naam ‘Zwarte Zee’ op om de watermassa ten noorden van het huidige Turkije aan te duiden.

Afbeelding: De Zwarte Zee op de Hereford Mappamundi. Het Oosten bevindt zich aan de bovenkant. Rechtsboven is het Gulden Vlies te zien. Uitsnede via Wikimedia Commons.

Waar komt de naam ‘Zwarte Zee’ dan vandaan? Dit heeft alles te maken met de politieke situatie in dertiende-eeuws Anatolië. Het schiereiland werd geregeerd door kleine Turkssprekende dynastieën (beys), waarvan de Ottomanen verreweg de bekendste zijn. In het Turks wordt het water ‘karadeniz’ genoemd, wat letterlijk ‘zwarte zee’ betekent. Volgens sommige wetenschappers werd de kleur zwart in Turkse en Iraanse culturen al sinds de oudheid geassocieerd met het noorden en waren ook andere kleuren verbonden aan een windrichting: rood met het zuiden, wit met het westen en blauw met het oosten. Als gevolg hiervan vinden we ook af en toe de betekenis ‘noord’ voor het woord ‘kara’ terug, al is dit niet gebruikelijk. Deze kleurassociaties van de verschillende windrichtingen zouden dus een reden kunnen zijn dat we spreken van de Zwarte Zee om de zee ten noorden van Anatolië aan te duiden, en ook dat het water ten zuidwesten van het Arabische schiereiland de Rode Zee wordt genoemd.

De Griekse term εὔξεινος zou volgens deze theorie overigens ook teruggaan op de kleur zwart: het zou een verbastering zijn van het oud-Iraanse *axšaina, dat ‘donker’ betekent. Omdat *axšaina in het Grieks ἄξεινος (‘ongastvrij’) werd, werd de term al snel veranderd in εὔξεινος (‘gastvrij’) om eventuele kolonisten en handelaren niet af te schrikken. Een andere theorie is dat het woord ‘kara’ in het Turks oorspronkelijk naast de betekenis ‘zwart’, ook ‘groot’ kan hebben betekend en dat de naam ‘Zwarte Zee’ dus in feite ‘Grote Zee’ betekende.

Hoe dan ook, onze naam ‘Zwarte Zee’ hebben we dus aan het Turks te danken. Met de opkomst van het Ottomaanse Rijk in de veertiende eeuw werd de Turkse benaming gangbaarder dan de oude Latijnse benaming, en zodoende spreken we nog steeds over de Zwarte Zee om het water aan de Anatolische noordkust aan te duiden.

Meer weten over de Zwarte Zee en haar geschiedenis? Kom op 15 november naar het Zenobiacongres over de Zwarte Zee in de Thomaskerk te Amsterdam. Kaarten zijn verkrijgbaar via www.stichtingzenobia.nl/.